پیش از آن که سراغ برنامه «من چه کاره‌ام» برویم باید به دو نکته بپردازیم تا تحلیل و بازخوانی این برنامه با مقدمه‌ای منطقی آغاز شود؛ نکاتی که یکی به ساختار و ساز و کار رسانه‌ای این برنامه مربوط شده و دوم رویکردی است که محتوی و درونمایه اثر در ارتباط با سوژه و ماهیت آن از حیث روان‌شناسی ـ جامعه‌شناختی دارد.
واقعیت این است که مساله اعتیاد فارغ از پیچیدگی‌هایی که از حیث تشخیص و درمان و بازپروری دارد. از نظر پرداخت رسانه‌ای هم مساله‌ای چندبعدی است و نمی‌توان صرفا از طریق ساخت برنامه‌های ترویجی به حل این معضل در جامعه کمک کرد. چه بسا بسیاری از اطلاعات و تصویرهایی که از اعتیاد و شیوه‌های مقابله با آن از طریق رسانه ارائه می‌شود فاقد اعتبار علمی است و حتی از طریق بسط نوعی خطای شناختی به ترویج احتمالی آن هم دامن زده است. این خطاها بویژه در بازنمایی تصویر معتاد در مجموعه‌های نمایشی نمود بیشتری داشته و مورد انتقاد پزشکان و متخصصان امر قرار گرفته است. مثلا بستن معتاد به تخت و ترک اعتیاد در چند روز به گفته متخصصان پیشگیری و درمان اعتیاد، این تصور غلط را دامن می‌زند که ترک اعتیاد به همین سادگی است.
از سوی دیگر در بازخوانی و تحلیل دلایل اعتیاد ما دچار یکسویه نگری و گاه افراط شده و با مجرم فرض کردن معتاد به جای بیمار دانستن او، نوک پیکان این بلای خانمانسوز را صرفا به سمت خود شخص معتاد گرفته‌ایم. نتیجه این نگاه، سرخوردگی و سرکوفت‌هایی است که به جای درمان فرد معتاد موجب تشدید این بیماری در او می‌شود و در نهایت کمتر به عامل موثر برگسترش اعتیاد خارج از شخص معتاد توجه کرده‌ایم.
اینک با توجه به دو مساله‌ای که به آن اشاره شد اگر به برنامه من چه کاره‌ام که از شبکه دو پخش می‌شود، بنگریم متوجه می‌شویم این برنامه هم در فرم و ساختار اجرایی و هم در نوع نگاه و رویکرد تحلیلی به مساله اعتیاد و پیدایش آن، راه متفاوتی پیش گرفته و واجد نگاه تازه خلاقانه‌ای است که آن را از برنامه‌های مشابه، متمایز می‌کند.
از حیث ساختاری و اجرا، برنامه من چه کاره‌ام ترکیبی از مستند و نمایشی است تا هم لحن رئالیستی و رویکرد واقع گرایانه خود را به مساله اعتیاد حفظ کند و هم از طریق بهره‌گیری از ظرفیت‌های نمایشی و درام، دامنه و عمق تاثیرگذاری خود را بالا ببرد. به عبارت دیگر در مجموعه تلویزیونی من چه کاره‌ام، عواملی که باعث می‌شود فرد به سوی اعتیاد کشیده شود، مورد بررسی قرار می‌گیرد. از طریق تلفیق مستند و نمایش به شکل موازی از عقلانیت و احساس برای مقابله با معضل اعتیاد استفاده شده است. گاهی واقعیت با عقلانی کردن یک آسیب فردی یا اجتماعی به انعکاس واقعیت‌های تلخ می‌پردازد و هشداری به مردم می‌دهد و گاه به واسطه ظرفیت‌های نمایشی، این معضل مورد بازنمایی رسانه‌ای قرار گرفته و به زبان تصویر و نمایش، ویرانگری و آسیب‌های اعتیاد را به نمایش می‌گذارد. به عبارت دیگر سازندگان من چه کاره‌ام تلاش کرده‌اند از قابلیت‌های تربیتی به هر دو گونه برنامه‌سازی در جهت تبیین علمی و عملی مساله اعتیاد پرداخته و در مقام یک رسانه به رسالت اخلاقی و اجتماعی خود عمل کنند.
من چه کاره‌ام را داریوش جهانگیری کارگردانی کرده و منوچهر والی‌زاده، افسانه ناصری، سهیل تاکی، پونه احمدی و فریبا طالبی نقش‌های اصلی آن را بازی می‌کنند. این برنامه که تهیه‌کنندگی آن را آرزو ابوحمزه بر عهده دارد، براساس داستان های واقعی ساخته شده که برای نوشتن فیلمنامه آن بیش از سه ماه تحقیقات میدانی انجام شده است. ما در من چه کاره‌ام با یکسری داستان‌های واقعی مواجه هستیم تا موقعیت اعتیاد را با تکیه بر یافته‌های علمی و سویه رئالیستی‌اش روایت کنیم و این برنامه صرفا مبتنی بر تخیل و خیالپردازی یا تامین سرگرمی مخاطب نیست. به نظر می‌رسد بهترین شیوه برای مقابله رسانه‌ای با معضل اعتیاد همین رویکردی است که من چه کاره‌ام در پیش گرفته است. از یک سو تصویری تلخ، اما واقعی از این معضل ارائه می‌شود. بعد مخاطب به واسطه تاثیرپذیری از الگوهای تلویزیونی و کاریزمایی نمایشی که بازیگران دارند با اتحاد عقل و احساس به جنگ با این دشمن خانمانسوز می‌رود.
پشتوانه تحقیقی این برنامه را نباید دست‌کم گرفت که موجب شده این برنامه واجد اعتبار علمی شود و قابل ارجاع رسمی باشد. مریم جلالی، مدیر گروه خانواده شبکه دو که مجموعه من چه کاره‌ام در گروه او تولید شده درباره تحقیقات برنامه می‌گوید: در دفتر پیشگیری و کاهش مصرف در ستاد مبارزه با مواد مخدر، به نقش اعضای خانواده در پیشگیری و ابتلا به مواد مخدر و بخصوص مواد مخدر صنعتی بسیار تاکید شده است. به همین دلیل با هدف آموزش اعضای خانواده و طرح سهم و نقش هر کدام از آنها در ارتباط با سلامت دیگر اعضای خانواده، این مجموعه طراحی شد. من چه کاره‌ام به اعضای خانواده نشان می‌دهد که در پیشگیری از ابتلای یکی از اعضا به مواد مخدر یا برای درمان یک عضو از خانواده چه کارهایی می‌توانند انجام بدهند. فیلمنامه‌های این مجموعه براساس تحقیقات میدانی که صورت گرفته و کوتاه بودن آن یعنی ۴۰ قسمت ۲۰ دقیقه‌ای که در هر قسمت یکی از عوامل موثر بر اعتیاد بررسی می‌شود تضمین اثرگذاری آن بر مخاطب را افزایش داده است.
مساله دوم که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های محتوایی برنامه من چه کاره‌ام نیز هست توجه به دلایل خانوادگی گرایش به اعتیاد بود و این که نشان دهد چگونه نبود کارکردهایی در نظام و نهاد خانوادگی می‌تواند خطر ابتلا به اعتیاد را افزایش دهد. با توجه به رسالت خود در ارتباط با خانواده از این زاویه به موضوع پرداخته و بیش از همه پدر و مادرها را مخاطب پیام و هشدارهای خود قرار داده است. این برنامه ضمن آگاهی بخشی به خانواده ها در ارتباط با اعتیاد و پیامدهای آن برخی مهارت‌های رفتاری برای پیشگیری فرزندان از اعتیاد را نیز آموزش می‌دهد به طوری که می‌توان من چه کاره‌ام را یک برنامه آموزشی – پیشگیری درباره اعتیاد در بستر خانواده قلمداد کرد.
سید رضا صائمی / جام‌جم