ستاد مبارزه با موادمخدر اصلی‌ترین و بالادستی‌ترین دستگاه قانونی در کشور ما است. دستگاهی که در نقشی ستادی وظیفه ساماندهی به فعالیت‌های دستگاه‌های مختلف برای مبارزه با موادمخدر در ابعاد و سطوح مختلف را برعهده دارد. بر این اساس می‌توان گفت معاونت کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با موادمخدر مهمترین نهاد قانونی در بین دستگاه‌ها و نهادهای مختلف فعال در حوزه پیشگیری از اعتیاد، به حساب می‌آید. این معاونت در ساختار ستاد مبارزه با موادمخدر از چهار زیر مجموعه درمان و کاهش آسیب، فرهنگی و پیشگیری، مشارکت‌های مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد و حمایت از اشتغال‌زایی بهبودیافتگان تشکیل شده است. از آنجایی که پیشگیری نیز در حوزه فعالیت این معاونت قرار می‌گیرد باید گفت این بخش به نوعی مغر متفکر و هماهنگ کننده بازوهای موثر در حوزه پیشگیری از اعتیاد در سازمان‌های مختلف از بهزیستی و آموزش و پرورش تا شهرداری و… است. به همین دلیل به سراغ دکتر محمد جمالو معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی این ستاد رفتیم و درباره مسائل و موانع موجود در حوزه پیشگیری، اثربخشی اقدامات انجام شده و راه‌کارها و رویکردهای فعلی ستاد برای پیشبرد موثر مسئله پیشگیری گفتگوی کوتاهی داشته‌ایم که می‌توانید در ادامه آن را بخوانید:
آقای دکتر به عنوان اولین سوال، اصلی‌ترین مشکلات در حوزه پیشگیری از اعتیاد را چه می‌دانید؟
من فکر می‌کنم به طور کلی دستگاه‌های دولتی ما از دو چیز؛ منیت و عدم کار گروهی رنج می‌برند. مسئله بعدی تکفیر است. مدیران جدید، مدیران قبلی را تکفیر می‌کنند و به همین دلیل ما همیشه در حال اختراع چرخ از نو هستیم. به دلیل همه این موارد نیز تن به کارگروهی نمی‌دهیم. با این وجود مبارزه با موادمخدر مسئله‌ای است که نیاز به هم‌افزایی و کارگروهی بین دستگاه‌های مختلف دارد و تلاش ما در ستاد این است که این رویکرد کار گروهی را در بین دستگاه‌ها تقویت کنیم.
ستاد مبارزه با موادمخدر پر از اسنادی است که در حوزه‌های مختلف تدوین شده‌اند. مسئله دیگر این است که مبارزه با موادمخدر با اسناد اتفاق نمیفتد. ما باید نشستن و صحبت کردن را رها کنیم و به دل میدان برویم و بتوانیم این اسناد و صحبت‌های شیک دانشگاهی را به ارزش در میدان تبدیل کنیم. با این وجود این فاصله زیاد است. بزرگترین اتفاقی که باید در این حوزه رخ دهد چگونگی عملیاتی شدن گفته‌ها و سندها است.
رویکردهایی که در سال‌های گذشته تا امروز در حوزه پیشگیری به کار برده شده‌اند را تا چه حد موثر می‌دانید؟
شهید مطهری در کتاب آزادی معنوی اشاره می‌کند به فردی که سخنرانی بسیار غرایی در مذمت الکل می‌کند و یک هفته بعد به دلیل سوءمصرف الکل از دنیا می‌رود. شهید مطهری از این اتفاق نتیجه‌ای می‌گیرد که نگاه ما در حوزه پیشگیری از اعتیاد در ستاد مبارزه با موادمخدر نیز بر همین مبناست. نتیجه این است که بین دانستن و باورداشتن تفاوت وجود دارد و باور است که انسان را به رفتار درست می‌کشاند. در گذشته تمام تلاش در ستاد برای آگاهی‌بخشی بوده است. تصور ما این بوده که اگر یک بروشور، جزوه یا… چاپ کنیم و به دست مردم برسانیم دیگر کسی معتاد نمی‌شود. البته که کار در حوزه پیشگیری یک کار کیفی است اما باید قابل سنجش باشد. ما اولین انسان‌هایی نیستیم که در حوزه فرهنگی در جهان کار می‌کنیم بنابراین اگر برای نتیجه کار می‌کنیم باید بتوانیم نتایج را ارزیابی کنیم.
نکته دیگری که بسیار مهم است و مغفول هم مانده، این است که جامعه امروز ما بی‌حوصله است و به دنبال کوتاه‌ترین روش‌های انتقال. عنصر کمیاب در فضای امروز ما چیزی جر نگاه و توجه مخاطب نیست. در گذشته این عنصر کمیاب دانش بود اما امروز این تفاوت به وجود آمده است. راه جلب توجه مخاطب انتقال حس خوب است. برای مثال یکی از روش‌های موثر امروز استفاده از موقعیت‌های طنز و کمدی است. بنابراین ما باید بتوانیم متناسب با مخاطب امروز ایده و طرح بدهیم.
برای اصلاح این مشکلات چه رویکرد و برنامه‌ای در ستاد وجود دارد؟
در درجه اول باید تلاش کنیم از آگاهی‌بخشی به سمت باورمندی حرکت کنیم. در همین راستا، برای مثال، طرحی با عنوان یاریگران زندگی در سال ۹۷ نوشته، مصوب و به دستگاه‌ها ابلاغ شد. هدف از این طرح که البته خوب هم اجرا نشد، این بود که بتوانیم همه مباحثی که سال‌های سال در حوزه آگاهی‌بخشی اطلاع‌رسانی کرده بودیم را برای مردم درونی‌سازی کنیم. این روزها داریم تلاش می‌کنیم که این طرح را به صورت کیفی و عملی اجرایی کنیم. علاوه بر این در حوزه روش‌های باورمندی، تئوری‌های متعددی وجود دارد که بسیاری از آن‌ها نیز در چند دانشگاه خوب کشور بومی هم شده‌اند. یکی از روش‌ها استفاده از بازی‌واره‌ها است. با تکراری که در بازی اتفاق میفتد این مسائل با عمق بیشتری نیز به مخاطب منتقل می‌شوند. از طرف دیگر محیط رقابتی که در بازی وجود دارد نیز یکی از مواردی است که باید در آموزش‌ها وجود داشته باشد. در واقع کودکان ما اصلا نباید متوجه شوند که تحت آموزش هستند و در یک فرآیند غیرمستقیم این آموزش باید صورت بگیرد. مسئله دیگر حرکت از حاشیه به متن است. می‌خواهم یک مثال بزنم. هرهفته گزارشی از نمازجمعه تهران در صداوسیما پخش می‌شود که معمولا تصاویری از نماز و خطبه‌ها است. این گزارش‌ها برای ما که موضوع برایمان ارزشمند است نیز تکراری شده است. با این وجود من یادم هست یک بار گزارشگر از بازی دو پسربچه در خیابان قدس در حاشیه نمازجمعه شروع کرد و بعد به نماز پرداخت. این حرکت از حاشیه به متن باعث می‌شود تا جذابیت و تازگی اتفاق بیفتد. بسیاری از آموزش‌های ما در حوزه پیشگیری نیز باید در این فرآیند غیز مستقیم انجام شود.
مسئله دیگر استفاده از گروه‌های مرجع است. در واقع ما باید بتوانیم از گروه‌هایی مثل ورزشکاران یا هنرمندانی که مقبولیت و اثربخشی دارند، به بهترین شکل استفاده کنیم. در همین راستا طرحی به نام سفیران زندگی داریم که اغلب هنرمندان و ورزشکاران کم‌حاشیه نیز از سفیران این طرح هستند. برای مثال علی دایی، علی پروین، امیر قلعه‌نویی، سعید آقاخانی و… جزو سفیران زندگی ستاد هستند. ظرفیت همکاری با بسیاری از این افراد در ستاد وجود دارد و ما نیاز به حلقه‌های میانی و گروه‌های مردمی داریم تا بتوانیم از این همکاری استفاده‌های بیشتری داشته باشیم. به بیان دیگر به دنبال ایجاد شبکه ای از ظرفیت های اجتماعی هستیم تا اهداف موردنظر در حوزه مبارزه و پیشگیری از اعتیاد را پیگیری کرده باشیم.
ستاد در این سال‌ها تفاهم‌نامه‌های زیادی با دستگاه‌های مختلف داشته است، این تفاهم‌نامه‌ها تا چه حد کارآمد بوده‌اند؟
ما در سال‌های اخیر یک تجربه موفق در کنترل کرونا در کشور داریم. این اتفاق با تقسیم کار دستگاهی و پیگیری رخ داد. همین سازوکار اصلی‌ترین راه حلی است که برای مبارزه با موادمخدر و تاسیس ستاد نیز پیش‌بینی شد. ستاد در واقع قرار است وظیفه تقسیم کار و شکل دادن یک پازل را برعهده داشته باشد. با این وجود این مسیر در سال‌هایی به خوبی طی نشده است. در سال‌های اخیر تغییر مسیر و بازگشت به مسئولیت مدیریت دستگاه‌ها در حوزه مبارزه با موادمخدر در حال انجام است. ستاد مبارزه با مواد مخدر تقریبا با همه دستگاه‌ها تفاهم‌نامه دارد. مسئله اصلی این است که در انعقاد این تفاهم‌نامه‌ها باید با ازیابی درست از مقدورات هر دو سازمان، به پروژه عملیاتی برسیم. در یک سال اخیر برای هر تفاهم‌نامه‌ای یک سیستم ارزیابی تدوین کرده‌ایم. همین حالا اگر گزارش عملکرد بسیاری از دستگاه‌ها در حوزه اعتیاد را ببینید، آمارهای بسیاری دارند اما آیا اثرات این کارها در میدان دیده می‌شود؟ به همین دلیل ما ارزیابی میدانی را نیز آغاز کرده‌ایم. فرمی طراحی کرده‌ایم که توسط آن از بخشی از جامعه هدف طرح‌هایی که گزارشش توسط دستگاه‌ها به ستاد می‌رسد، نظرسنجی می‌کنیم تا کیفیت کارها را بسنجیم.