نگاه اول: قاعده فقهی حقوقی لاضرر و لاضرار فی الاسلام
امروزه بیشترین تنوع را در مواد مخدر و روان‌گردان شاهد هستیم به‌طوری‌که نگرانی نسبت به این موضوع جهان‌شمول شده و مبارزه با این پدیده شوم به قاعده آمره بین‌المللی تبدیل گردیده است لیکن از اصول پذیرفته شده در سیاست‌های تقنینی غالب کشورها ایجاد محدودیت قانونی در مقابل اعمالی است که در مقابل آزادی بشر به نوعی تضمین کننده سلامت و امنیت فردی و جمعی باشد، به همین استناد اگر رفتاری با قانون رسمی یا معیارهای عرفی یک جامعه مغایر باشد یا به اخلاق حسنه در جامعه خدشه وارد نماید و یا اینکه بهداشت و سلامت جامعه را به مخاطره بیاندازد مورد برخورد قانونی قرار می‌گیرد و در کشورهای اسلامی مستنبط از اعلامیه حقوق بشر قاهره ارتکاب رفتارهای برخلاف شرع مبین اسلام نیز دارای محدودیت قانونی می‌گردد لذا با نیم‌نگاهی به آسیب‌های مواد مخدر و روان‌گردان به‌عنوان صدرنشین آسیب‌های اجتماعی کشور تمامی مبانی موجه ایجاد محدودیت‌های قانونی را در جرائم مرتبط با مواد مخدر می‌توان احصا نمود زیرا تمامی انواع مواد مخدر و روان‌گردان به سلامت انسان‌ها به‌صورت جدی آسیب وارد می‌نماید و فرد مرتکب در زمان استفاده به دلیل اثرات ناشی از مصرف مواد مخدر یا روان‌گردان دچار بی‌کفایتی در قبال مسئولیت‌های فردی و اجتماعی و موجبات بر هم خوردن کانون خانواده، همسر آزاری، کودک‌آزاری، کودکان کار، مزاحمت برای دیگران و بسیاری از آسیب‌های دیگر را می‌شود لذا تعدادی از افراد از احکام فقهی و شرعی پیرامون مصرف مواد مخدر بی‌خبر بوده یا به اشتباه تداعی می‌نمایند شرع مبین اسلام در مقابل موضوع مواد مخدر یا روان‌گردان فاقد احکام اولیه لازم می‌باشد لیکن ضمن اینکه در این سلسله نوشته‌ها به احکام فقهی مستقیم در خصوص مصرف مواد مخدر و روان‌گردان می‌پردازیم اصول فقهی – حقوقی که مؤید اجتناب از مصرف مواد مخدر و روان‌گردان می‌باشند را نیز مورد واکاوی قرار می‌دهیم امید است خواننده گرامی در این مجموعه نوشتار ما را همراهی نماید.
حرمت مصرف مواد مخدر و روان‌گردان از آیه ۱۹۵ سوره مبارکه بقره که خداوند می‌فرمایند: «و لا تلقوا بایدیکم الی التهلکه» «با دستان خویش خود را به هلاکت نیفکنید» قابل استنتاج است زیرا ارتکاب به مصرف این مواد فرد را دچار وابستگی بدنی و روانی به مصرف و عوارض بسیار شدید اعتیاد می‌نماید و آینده آن چیزی جز تباهی و هلاکت انسان به‌صورت خودخواسته نیست به همین استناد بیان صریح آیه به انسان‌ها مبتنی بر اراده خود بر عدم ورود به موضوعاتی است که به انسان آسیب وارد می‌نماید، علامه طباطبایی در تفسیر این آیه شریفه می‌نویسند: (آیه شریفه اطلاق دارد و مقصود نهی از ارتکاب هر عملی است که موجب هلاکت و نابودی انسان شود) (طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان جلد ۱ ص ۶۴ ).
در احادیثی به شرح زیر پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) مصرف مواد مخدر و روان‌گردان را حرام اعلام نموده‌اند:
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «الا: ان کل مسکر حرام و کل مفتر حرام و کل مخدرحرام» هان: هر چیز مست کننده حرام است، هر چیز سست کننده حرام است و هر چیز مخدر حرام است. (احمدی میانجی، مکاتیب الرسول، جلد ۳ ص ۵۸۲).
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «سیاتی زمان علی امتی یاکلون شیئا اسمه البنج انا بری منهم و هم یریئون منی» زمای بر امت من خواهد آمد که از چیزی به نام بنگ استفاده می‌کنند، من از آنان بیزارم و آنان نیز از من بیزارند. (نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرک الوسایل، جلد ۱۷، ص ۸۶)
نکته: بنگ سرشاخه‌های خشکیده به گل نشسته گیاه شاهدانه را می‌گویند که اکنون قاچاقچیان به نام «گل» آن را عرضه نموده و در میان جوانان و به‌خصوص محصلین ترویج می‌دهند بنگ برابر ماده ۴ قانون مبارزه با مواد مخدر جزو مواد مخدر و روان‌گردان محسوب می‌شود و تولید، استعمال، عرضه، خریدوفروش، حمل، مخفی نمودن، واردات و صادرات و توزیع آن جرم بوده و مجازات دارد.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «کل شیء سکون فیه المضره علی الانسان فی بدنه فحرام اکله الا فی حال الضروره» هر چیزی که به بدن انسان ضرر برساند خوردنش حرام است مگر در حال ضرورت (شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، جلد ۲۵ ص ۸۴).
امام رضا (ع) می‌فرمایند: «کل امریکون فیه الفساد. حرام ضار للجسم و فساد للنفس» هر امری که در آن فساد است؛ و به روح و جسم ضرر می‌زند حرام است. (الفقه المنسوب الی الامام الرضا (ع) ص ۲۵۰).
با مطالعه موارد یاد شده و با تأکید بر این اصل که حرام تا ابد حرام خواهد بود ((از امام جعفر صادق (ع) راجع به حلال و حرام پرسیدند و ایشان پاسخ فرمودند: حلال محمد (ص) حلال است همیشه تا روز قیامت و حرام او حرام است همیشه تا روز قیامت و غیر از او چیزی نخواهد آمد و فرمود که علی (ع) فرمود: هیچ‌کس نیست که بدعتی بگذارد مگر آنکه بدان سنتی را ترک نموده است.))(اصول کافی جلد ۱ ص ۵۷) لذا پس از بیان مواد یاد شده که اصولی اجتناب‌ناپذیر در عدم ارتکاب به مصرف مواد مخدر و روان‌گردان می‌باشد به توضیح برخی از اصول فقهی – حقوقی پیرامون ضرورت‌های اجتناب از مصرف مواد مخدر خواهیم پرداخت.
اصل اول: لا ضرار و لا ضرر فی الاسلام (محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار ص ۲۸۱، حسین بن یوسف حلی – علامه حلی – نهج الحق و کشف الصدق ص ۴۸۹، بحارالنوار، جلد ۲ ص ۲۷۶٫)
این قاعده فقهی – حقوقی حدیثی گوهر از پیامبر اکرم (ص) می‌باشد که بیان آن از ماجرای سموره بن جندب و درخت نخل وی که موجب آزار احدی از مسلمانان دیگر شده بود آغاز گردیده است که قید آن در این مقال نمی‌گنجد لیکن برابر این حدیث گوهربار اصل فقهی جامعی شکل گرفته که ریشه آن سیره نبی اکرم و سنت نبوی می‌باشد و طبق آن در اسلام هیچ راهی برای ضرر رسیدن و ضرر رساندن وجود ندارد “لا ضرر” یعنی انسان به خودش ضرر نرساند درحالی‌که آینده مصرف مواد مخدر و روان‌گردان آسیب به فرد مصرف‌کننده در مرحله اول آن می‌باشد زیرا مصرف این مواد اعتیادآور بوده و موجب مرض استمرار زندگی متأثر از مصرف آن ماده می‌باشد و در صورت عدم تأمین مواد مخدر یا روان‌گردان آثار نیاز بدن در پرخاشگری، درد، کاهش تاب‌آوری و خروج از مسیر عادی زندگی مشهود می‌شود و آثار مصرف نیز در رابطه با توهم رفتاری و عدم کارایی فرد منبعث از نشئگی متجلی می‌گردد پس وجود ضرر حتمی می‌باشد و “لا ضرار” نیز به این معنی است که به دیگران ضرر وارد نکند یعنی هم فرد و هم جامعه نبایستی آماج اعمالی قرار گیرند که موجب ضرر و زیان را فراهم آورد حال ضرر فردی و اجتماعی مصرف مواد مخدر آشکار و فاحش است به‌طوری‌که ضمن حصول بیماری‌های جسمی و روانی از این مواد مخدر و روان‌گردان در بسیاری از موارد جرائم خشن، قتل، سرقت و … نیز دارای منشأ جرم در مصرف مواد مخدر هستند به‌طوری‌که به‌عنوان مثال قتل‌هایی که در مهروموم‌های اخیر اذهان عمومی را تشویش نموده و موجب اندوه عظیم در جامعه شده متأثر از مصرف مواد مخدر و روان‌گردان گزارش شده‌اند لیکن اگر در جامعه به اطرافمان توجه کنیم به وضوح آثار اعتیاد را در معتادین متجاهر درک خواهیم کرد و پرواضح است که اعتیاد به افراد و جامعه ضرر وارد می‌نماید بنابراین همین اصل حقوقی ضرورت اجتناب از مصرف مواد مخدر را فارغ از مبانی اولیه اشاره شده بیان می‌نماید و لازم است به‌غیراز مقابله و مبارزه حاکمیت با این پدیده شوم همه آحاد جامعه در مقابل اعتیاد به مواد مخدر و روان‌گردان به حکم اینکه نبایستی راهی برای ضرر رسیدن و ضرر رساندن وجود داشته باشد مشارکت نموده و در برابر این آسیب اجتماعی یاریگری نمایند در شماره بعدی اصالت احتیاط را در مقابل مواجه شدن با مواد مخدر و روان‌گردان واکاوی می‌نماییم.
محمد ترحمی مدیرکل حقوقی و امور مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر