فعالیت سازمان شانگهای در ۱۴ سال گذشته نشان می‌دهد، دامنه عملکرد این نهاد مهم منطقه‌ای هر ساله افزایش یافته و با توجه به احتمال عضویت اعضای جدید می‌توان در آینده آن را «سازمان همکاری‌های آسیایی» نامید.
به گزارش خبرنگار دفتر منطقه‌ای فارس در دوشنبه، هنگامی که نهاد «شانگهای پنج» در سال ۱۹۹۶ پا گرفت، هدف نخستین آن، بدست آوردن امنیت مرزی و کاهش نیروها در طول مرزهای چین با جمهوری‌های پیشین اتحاد شوروی از راه اعتمادسازی بود.
در آغاز شیوه اجرای برنامه کمی گنگ بود. اما سرانجام روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان یک ساختمان دولتی برای حل و فصل اختلاف‌های سرزمینی و همکاری برای مبارزه با تهدیدهای مشترک مانند تروریسم، جدایی خواهی و تندروی‌های قومی و مذهبی پایه گذاری کردند.
در تابستان ۲۰۰۱ اعضای این گروه، ازبکستان را نیز به جمع خود پذیرفتند و نام این نهاد را به سازمان همکاری شانگهای تغییر دادند و دامنه اهداف آن را به حوزه همکاری‌های اقتصادی، بازرگانی و سرمایه گذاری گسترش دادند.
در سال ۲۰۰۴، ۶ کشور عضو، یک دبیرخانه دائمی در چین و یک کانون جنگ با تروریسم در تاشکند، بنیان نهادند. در این سال، مغولستان نیز بعنوان عضو ناظر پذیرفته شد و بدنبال آن، در سال ۲۰۰۵ ایران و هند و پاکستان نیز به عنوان دیگر اعضای ناظر، به این سازمان راه یافتند.
در آن سال‌ها، روشن بود که پیوستن اعضای تازه وارد به این سازمان، با این هدف از سوی ۲ قدرت برتر سازمان شانگهای، یعنی چین و روسیه، دنبال می‌شد که منافع راهبردی خود در چارچوب این نهاد را بهتر دنبال کنند و این منطقه را از نفوذ گروه‌های بنیادگرا و تروریست که در افغانستان و پاکستان پایگاه‌هایی داشتند، محافظت کنند.
این سازمان همچنین با همکاری با سازمان پیمان امنیت جمعی و نیز ایجاد گروه تماس سازمان همکاری شانگهای-افغانستان و سپس پذیرش این کشور بعنوان یکی از اعضای ناظر در سال ۲۰۱۲، تلاش کرده است تا برنامه‌های مشترک ضد تروریستی و مبارزه با قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته را پیش ببرد.
شانگهای پس از ۲۰۱۰؛ حرکت از نگاه سخت افزاری به سمت رویکردهای نرم افزاری
نگاهی ژرف‌تر به رویدادهای درون سازمان همکاری شانگهای، گویای آن است که این سازمان توانسته است، در این سال‌ها هدف خود را از راهجویی برای اختلاف‌های مرزی، به سوی مسائل امنیتی و سپس به سوی همکاری‌های اقتصادی گسترش دهد.
اهمیت این سازمان آنگاه بیشتر روشن خواهد شد که بدانیم این نهاد در تلاش است، تا روابط سیاسی و جایگاه راهبردی خود را از راه افزایش همکاری با دیگر نهادهای سیاسی و اقتصادی و فرامنطقه‌ای مانند سازمان ملل، اتحادیه اروپایی، سازمان جهانی گمرک، کشورهای مستقل همسود، مجمع ملت‌های جنوب شرق آسیا و جامعه اقتصادی اوراسیا بالاتر ببرد. همچنین که این سازمان توانسته است در مجمع عمومی سازمان ملل عضو ناظر نیز شود.
در واقع اکنون و پس از گذشت ۱۴ سال پس از تاسیس سازمان شانگهای، نفوذ آن در منطقه آسیای مرکزی افزایش یافته و می‌توان گفت که سازمان شانگهای امروزه، نقش مهمی در شکل‌دهی به امنیت اوراسیا بازی می‌کند.
این سازمان توانسته است کشورهایی از مناطق جنوب و غرب آسیا را نیز در خود جذب کند. در حالی که این سازمان بخوبی رویدادهای پدید آمده در منطقه آسیای مرکزی را پوشش می‌دهد، پیوستن ایران، هند، پاکستان و افغانستان به عنوان اعضای ناظر به این نهاد منطقه‌ای، و درخواست آنان برای عضویت دائم، گویای آن است که دامنه عملکرد این سازمان رو به گسترش نهاده است.
اینکه سریلانکا، بلاروس و ترکیه نیز به طرف‌های گفت‌وگوی این سازمان تبدیل شده‌اند خود شاهدی بر مدعای عزم این سازمان برای خروج از دایره تحولات منطقه است. بنابراین، اگر این سازمان همچنان نشان دهد که در پی افزایش فعالیت‌هایش در قاره آسیا نیز هست، شاید بتوان در آینده این سازمان را «سازمان همکاری آسیایی» نامید.
از سوی دیگر، همکاری در زمینه انرژی هم می‌تواند بنیان و پایه‌ای سودمند برای پدید آوردن جامعه‌ای همگرا و تقویت بازارهای اقتصادی در منطقه باشد که به یکی از دغدغه‌های اصلی اکنون تبدیل یافته است.
به اذعان کارشناسان، گسترش همکاری‌های میان کشورهای عضو، در حوزه‌های اقتصادی بویژه انرژی می‌تواند زمینه ساز افزایش امنیت در اوراسیا باشد. بوجود آوردن باشگاه انرژی در درون سازمان شانگهای نیز خواهد توانست به همکاری بیشتر میان کشورهای تولید کنند، در مسیر گذر و مصرف کننده انرژی در این منطقه بیانجامد.
انجام این ایده همچنین می‌تواند این سازمان را بگونه‌ای از خودبسندگی در حوزه انرژی در سطح جهانی برساند.
چندجانبه گرایی همگرایانه بجای واگرایی منفعت طلبانه
روی هم رفته، آینده سازمان همکاری شانگهای نخست بدان بستگی دارد که چگونه منافع ناهمگون اعضا با یکدیگر و نیز با کشورهای توانمند بیرون از این سازمان را بهم پیوند زند. دوم، چگونگی فراهم آوردن زمینه بهره برداری از منافع ناشی از همکاری میان اعضای اصلی و ناظر در این زمان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و سوم، کامیابی سازمان شانگهای در گسترش همکاری‌های اقتصادی، باید بگونه‌ای تدوین شود که این گمان میان کشورهای کوچک تر پدید نیاید که از منافع آنان برای پیشرفت قدرت‌های برتر در درون این سازمان بهره برداری نادرست شده است.
و در نهایت اینکه در مدت زمان ۱۴ سال گذشته که از تاسیس این سازمان می‌گذرد، ثابت کرده است این سازمان تنها هنگامی به یک سازمان منطقه‌ای موفق تبدیل خواهد شد که بتواند با چالش‌های اقتصادی و امنیتی در سطح منطقه اوراسیا به خوبی رویارو شود و گونه‌ای از چندجانبه گرایی همگرایانه را میان کشورهای عضو برپا دارد.